Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση Και Το Σύστημα

 ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

 

 Αικατερίνη Τεμπέλη - Πηγή : Εφημερίδα Των Συντακτών

Ο Μεγαλοοικονόμου στο βιβλίο του εξετάζει το αν υπήρξε ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας, μέσα από μια τεκμηριωμένη ιστορική αναδρομή.

Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε στις 20 Σεπτεμβρίου από τις «Εκδόσεις των Συναδέλφων», είναι το τρίτο του γνωστού ανθρωπιστή ψυχιάτρου Θόδωρου Μεγαλοοικονόμου και αποτελείται από μια σειρά κειμένων που διαρθρώνονται γύρω από συγκεκριμένους θεματικούς άξονες.

«Τα κείμενα που παρατίθενται με σχεδόν χρονολογική σειρά», όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου, «αντανακλούν μια σειρά από αναζητήσεις και εγχειρήματα, αποτελώντας ταυτόχρονα ένα αποτύπωμα της πορείας που ακολούθησε όλα αυτά τα χρόνια αυτό που ονομάστηκε «ψυχιατρική μεταρρύθμιση» και τους προβληματισμούς, τις αγκυλώσεις, τους φραγμούς και τις παλινδρομικές τάσεις που αναδύονταν σε κάθε στάδιο αυτής της πορείας, το ζήτημα των κατασταλτικών ψυχιατρικών πρακτικών, της νομοθεσίας, τις πολυδιάστατες παραμέτρους της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, του εγχειρήματος στο Δαφνί για μια ανοιχτή, μη κατασταλτική και κοινοτικά βασισμένη λειτουργία.

Επιπλέον, θίγονται και ζητήματα όπως η επικινδυνότητα, η τοξικοεξάρτηση, η αστεγία, η μετανάστευση και η προσφυγιά, τα οποία ως κοινωνικές αντιλήψεις, αιτίες κι αποτελέσματα βρίσκονται στον πυρήνα της κοινωνικής ρίζας του ψυχικού πόνου».

Η υποκειμενικότητα των εννοιολογικών ορισμών είναι ένα ζήτημα που επανέρχεται σε πολλά κεφάλαια του βιβλίου. Γιατί βέβαια δεν εννοούμε ούτε όλοι οι ειδικοί, ούτε όλοι οι άνθρωποι συνακόλουθα, το ίδιο πράγμα όταν κάνουμε λόγο για θεραπεία.

Θεραπεία, επίσης, με ποιους όρους, κάτω από ποιες συνθήκες, σε ποιους χώρους και με τι είδους πρακτικές; Η κουλτούρα και η ιδεολογία όλων μας καθορίζουν τις διαφορετικές απαντήσεις που δίνουμε και η ερμηνεία, η νοηματοδότηση, καθορίζει τη στάση μας και τις ηθικές επιδιώξεις μας, εντός κι εκτός των ψυχιατρικών θεσμών.

Και ώς τώρα, η αλήθεια είναι ότι «ως θεραπεία» στα ψυχιατρεία «εννοείται η εφαρμογή ενός συστήματος εννοιών και πρακτικών που εξασφαλίζει ότι οι πραγματικοί ή οι εν δυνάμει παρεκκλίνοντες θα παραμένουν εντός των λεγόμενων «θεσμοποιημένων ορισμών της πραγματικότητας», της «κανονικότητας» που αποδέχεται και επιβάλλει η εκάστοτε επικρατούσα κοινωνική τάξη. Σ’ αυτόν τον ορισμό είναι προεξάρχουσα η παράμετρος της «συμμόρφωσης», που στο πεδίο της ψυχιατρικής αποτελεί διαχρονικά βασική και ενίοτε μάλιστα τη μοναδική συνιστώσα της θεραπευτικής της πρακτικής».

Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Το εξηγεί ο Μεγαλοοικονόμου και παραθέτω την περιγραφή για όσα άτομα διαβάζετε αυτή την ανάρτηση, αλλά δεν γνωρίζετε πώς λειτουργεί το σύστημα: «Ας πάρουμε την ιδιαίτερη περίπτωση μιας ψυχιατρικής μονάδας που καλείται ν’ αντιμετωπίσει έναν άνθρωπο με μια οξεία ψυχική διαταραχή.

Ο ψυχικά πάσχων φτάνει στο νοσοκομείο, φορώντας χειροπέδες με τη συνοδεία της αστυνομίας, ύστερα από μια κάποιου βαθμού βίαιη σύλληψη στη βάση της εισαγγελικής παραγγελίας. Υστερα από μια όχι ιδιαίτερα θερμή υποδοχή και συνέντευξη/εξέταση (ανακριτική, βιαστική, διεκπεραιωτική, απειλητική, ενίοτε ειρωνική κοκ.) στα επείγοντα, μεταφέρεται σ’ ένα τμήμα, όπου, αφού πιθανόν ψαχτεί και του αφαιρεθούν μερικά προσωπικά και θεωρούμενα από το σύστημα εν δυνάμει επικίνδυνα αντικείμενα (αναπτήρας, σπίρτα, ζώνη, κινητό κ.λπ.), αντιλαμβάνεται ότι οι πόρτες του τμήματος είναι κλειδωμένες και η όποια ελευθερία κίνησης προς τα έξω απαγορευμένη.

Βρίσκεται, λοιπόν, πλέον εγκλωβισμένος/η μέσα σ’ έναν χώρο, όπου η καθημερινότητα είναι προγραμματισμένη στη βάση συγκεκριμένων ωραρίων για το φαγητό, τον ύπνο, την υποχρεωτική -ενίοτε χωρίς καμιά ενημέρωση, διάλογο ή διαπραγμάτευση- λήψη της φαρμακευτικής αγωγής. Μάλιστα, όλοι αυτοί οι κανόνες και το κλείδωμα έχουν εφαρμογή ακόμη και σε όσους νοσηλεύονται εκούσια, που και αυτοί όχι σπάνια βρίσκονται μηχανικά καθηλωμένοι.

Και είναι ν’ αναρωτηθεί κανείς στα σοβαρά γιατί μέσα σε μια τέτοια καταχρηστική αντιμετώπιση και ιδρυματική βία ο ψυχικά πάσχων μπορεί να αντιδρά έντονα και με δεδομένη την προηγηθείσα και αντίστοιχα καταχρηστική και βίαιη -χωρίς καμιά κατανόηση βιωμάτων, επιθυμιών και αναγκών- αντιμετώπισή του από το οικογενειακό, το κοινωνικό και το εργασιακό περιβάλλον;

Είναι δυνατόν να θεωρηθεί γραμμικά σύμπτωμα τρέλας η αντίδραση ενός προσώπου που είναι ήδη σε κατάσταση κρίσης, με θυμό, με ουρλιαχτά, με απειλές, με κλοτσιές στην κλειδωμένη πόρτα, με την προσπάθεια να σπάσει τα τζάμια του παραθύρου, με την άρνηση να πάρει φάρμακα που του δίνονται υποχρεωτικά;

Κι όμως είναι σ’ αυτό το σημείο και ύστερα από όλα αυτά, που ο ψυχιατρικός θεσμός οδηγείται μέσα από έναν εγγενή ιδρυματικό αυτοματισμό στην έσχατη και καθοριστική πράξη βίας: το δέσιμο αυτού του προσώπου πάνω στο κρεβάτι».

Το δέσιμο αυτό με ιμάντες ονομάζεται μηχανική καθήλωση (λέγεται και «προστατευτικός κλινοστατισμός») και η διάρκειά της (δεν προσδιορίζονται σαφώς η έναρξη και η λήξη) ποικίλλει σε σημείο τέτοιο που η πλειονότητα των πασχόντων ν’ αναγκάζεται να ικανοποιεί τις όποιες φυσικές της ανάγκες στο κρεβάτι (ούρηση κτλ.). Μιλάμε δηλαδή για πλήρη κατάργηση κάθε έννοιας αξιοπρέπειας του ατόμου, για μια πρακτική που διαρρηγνύει τη θεραπευτική σχέση και μετατρέπει το νοσηλευτικό προσωπικό, τους γιατρούς, σε σκληρά φυλακτικό.

Δεν μοιάζει και πολύ «θεραπευτικό» το όλο πλαίσιο, έτσι; Και όπως τονίζει ο συγγραφέας: «Το βασανιστήριο θεωρείται μια μέθοδος φυσικής και ψυχολογικής καταπίεσης που ασκείται με σκοπό την τιμωρία ή και την απόσταση ομολογίας και/ή πληροφοριών. Και πολλές φορές συνοδεύεται από τη χρήση ειδικών οργάνων/εργαλείων με σκοπό την επιβολή τιμωρίας μέσω της άσκησης σωματικού πόνου.

Πολλές από αυτές τις ορολογίες και τους ορισμούς που χρησιμοποιούνται σε αυτό το πεδίο παραπέμπουν στις πρακτικές της μηχανικής καθήλωσης στις ψυχιατρικές υπηρεσίες και σε όλα τα προνοιακά ιδρύματα τύπου Λεχαινών, Σκαραμαγκά κ.λπ.

Το γεγονός ότι η μηχανική καθήλωση ισοδυναμεί με βασανιστήριο δεν μπορεί παρά να αναγνωρίζεται και να δηλώνεται ανοιχτά». Οποιαδήποτε αντίδραση λοιπόν στη βία του ιδρύματος εκλαμβάνεται ως σύμπτωμα της τρέλας: «Ο ψυχικά πάσχων, ο τρελός, είναι βίαιος γιατί είναι άρρωστος. Αυτό σκεφτόμαστε συνήθως και αυτή είναι η γραμμή σκέψης του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος. Αν όμως, αντίθετα, η βία του είναι μονάχα μια απάντηση στη βία του ιδρύματος;

Αν η βία του έγκλειστου στο ψυχιατρείο, το ίδιο όπως και στις ψυχιατρικές κλινικές των γενικών νοσοκομείων, είναι ένας τρόπος εξέγερσης απέναντι στον θεσμό που τον εξευτελίζει, τον απονεκρώνει, που μεταλλάσσει το άρρωστο σώμα του σε σώμα του ιδρύματος;». Σαν ένα πράγμα ακόμη δηλαδή, κι όχι σαν υποκείμενο. Αυτή η αντικειμενοποίηση που συμβαίνει από καταβολής ίδρυσης των ασύλων (την ιστορία των οποίων θα μάθετε σ’ αυτό το βιβλίο), προφανώς και είναι πλήρως αντιθεραπευτική.

Και τι μπορεί να γίνει για ν’ αλλάξει η κατάσταση; Χρειάζεται μια κίνηση μετασχηματισμού, σαφώς πολιτική, όπου «η πρωτοβουλία πρέπει να είναι «από τα κάτω». Η Αποϊδρυματοποίηση είναι μια κινηματικού τύπου διαδικασία, που, εκτός από τις εξωτερικές συμμαχίες με κοινωνικούς φορείς, προϋποθέτει κινητοποίηση μέσα στο ίδιο το άσυλο.

Οι ψυχίατροι πρέπει να παίξουν ηγετικό ρόλο στο ξετύλιγμα μιας τέτοιας διαδικασίας, βοηθώντας ν’ αναδειχθεί και ο πρωταγωνιστικός ρόλος του νοσηλευτικού προσωπικού: πρωταγωνιστικός ρόλος σημαίνει μετάβαση από τη φυλακτική λειτουργία και το ιδρυματικό καθηκοντολόγιο σε μια θεραπευτική λειτουργία. Συστατικό στοιχείο αυτής της λειτουργίας είναι η διαμεσολάβηση του λειτουργού ανάμεσα στον άνθρωπο που πάσχει και την κοινωνία με στόχο τον σχεδιασμό και την εκτύλιξη από τον πάσχοντα μιας ζωής με νόημα, με αναγνωρισμένα και με υλική υπόσταση δικαιώματα».

Κι επεξηγεί ακριβώς ο συγγραφέας και ποιες ακόμη προϋποθέσεις χρειάζονται: «Για να έχει ο ίδιος ο ψυχίατρος κίνητρο για την Αποϊδρυματοποίηση, πρέπει πρώτα ν’ αποϊδρυματοποιήσει τη δική του θεωρία και πράξη, ν’ αναγνωρίσει και ν’ αμφισβητήσει τη βία και την παθογόνο δράση του ιδρύματος, να μη βλέπει την ψυχική διαταραχή με τη στενή κλινική έννοια, αλλά να μπορεί να δει το κοινωνικό μέλλον του ατόμου. Αν δεχτούμε ότι μια πραγματική θεραπευτική σχέση είναι πριν απ’ όλα μια σχέση ισοτιμίας, είναι φανερό γιατί ψυχιατρικό ίδρυμα και θεραπευτική πράξη είναι πράγματα ασυμβίβαστα».

Για να φτάσουμε όμως στους επιθυμητούς κι επιτακτικούς μετασχηματισμούς, φυσικά το προσωπικό πρέπει να είναι επαρκέστατο, φυσικά τα κριτήρια του μετασχηματισμού δεν μπορεί να είναι οικονομοτεχνοκρατικά (ας μην ξεχνάμε ότι ζούμε και στην εποχή των μάνατζερ) και χρειάζονται κι άλλες, πολλές αλλαγές γιατί δυστυχώς «αυτό που εξακολουθούμε να συναντάμε είναι από τη μία, η οχύρωση πίσω από μια άκαμπτη αντίληψη και άσκηση του ρόλου και από την άλλη, η ισοπεδωτική κατάργηση των ρόλων, στη λογική μιας τεχνοκρατικής διαχείρισης και μείωσης του κόστους: πιέσεις και εκβιασμοί από θεσμικές ιεραρχίες και ιδιοκτήτες ιδιωτικών «μη κερδοσκοπικών» εταιρειών, ανταγωνισμοί για ανακατανομή και κατάληψη θέσεων εξουσίας και προνομίων στο αναδιαμορφούμενο θεσμικό σύστημα, ιατροκεντρισμός, ιδεολογική ακαμψία και σύγχυση, «συνδικαλιστικές» πρακτικές συντεχνιακού τύπου, που συνδέουν τη διατήρηση προνομιακών θέσεων και «πελατείας» με τη διατήρηση του «παλιού», έστω και αν αυτό το παλιό είναι η κουστωδιακή πρακτική».

Παρ’ όλα αυτά, πάρα τις τόσες αντιξοότητες, ελπιδοφόρα εναλλακτικά παραδείγματα υπήρξαν και αν διαβάσετε τις καταστατικές αρχές του 9ου ΨΤΕ που λειτούργησε στο ΨΝΑ, με «πόρτες ανοιχτές» χωρίς περιοριστικά μέτρα, θα καταλάβετε πως όλα αυτά που προαναφέρθηκαν, εφαρμόζονται στην πράξη, όταν υπάρχει και η δέουσα βούληση, με συνεχή, εννοείται, προσπάθεια. Και θα σας γίνει ξεκάθαρο επίσης το γιατί χρειάζεται η τομεοποίηση, η διασύνδεση των υπηρεσιών.

Ο Μεγαλοοικονόμου εξετάζει ακόμη το αν υπήρξε ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας, μέσα από μια τεκμηριωμένη ιστορική αναδρομή, αναδεικνύει τις προβληματικές διαστάσεις εννοιών όπως το «ακαταλόγιστο» και η «επικινδυνότητα», αναλύει το τι θα πρέπει να επιδιώκουμε όταν κάνουμε λόγο για «κοινωνική επανένταξη» και ολοκληρώνει το βιβλίο του μ’ ένα επίμετρο για την κληρονομιά του Φράνκο Μπαζάλια.

Σίγουρα, περισσότερα ζητήματα, απ’ όσα θίχτηκαν εδώ, θα συζητιούνται όσο το σπουδαίο αυτό βιβλίο θα παρουσιάζεται. Και είναι συγκινητικό και δείγμα του χαρακτήρα του συγγραφέα το γεγονός ότι το αφιερώνει «σε όσες και όσους λειτουργούς ψυχικής υγείας και άτομα με ψυχιατρική εμπειρία συμπορευτήκαμε όλα αυτά τα χρόνια στην έμπρακτη αναζήτηση ενός ριζικά εναλλακτικού και απελευθερωτικού συστήματος ψυχικής υγείας».

Αντί επιλόγου πάντως, κρατήστε αυτή την παράγραφο: «Για τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη μεταχείριση και τα δικαιώματα των ψυχικά πασχόντων, δεν πρέπει να βασίζεται κανείς τόσο στην εξέλιξη της επιστήμης σχετικά με το πρόβλημα της ψυχικής νόσου όσο στη συμπερίληψη και τη συν-κινητοποίηση όλων των κοινωνικών και πολιτικών υποκειμένων για τη διεκδίκηση αυτών των δικαιωμάτων και της γενικότερης χειραφέτησης, όπως άλλωστε έχει γίνει μέχρι τώρα στην ιστορία της εξέλιξης της κουλτούρας και των ιδρυμάτων της ψυχιατρικής».