Τάκης Μαστρογιαννόπουλος : Η Άνοδος Και Η Πτώση Των Εργατικών Διεθνών / Τόμος Γ2 : Η 3η Κομμουνιστική Διεθνής

                                            

 

Κυκλοφορεί εδώ και καιρό από τις εκδόσεις «Τόπος» ο τελευταίος τόμος της ογκώδους εργασίας του Τάκη Μαστρογιαννόπουλου σχετικά με την άνοδο και την πτώση των Εργατικών Διεθνών, ο τόμος που ολοκληρώνει την ιστόρηση της πορείας της Τρίτης Διεθνούς.

Ο πρώ­τος τόμος αφο­ρού­σε την «προ­δρο­μι­κή» πε­ρί­ο­δο των Ερ­γα­τι­κών Διε­θνών μέχρι την Πρώτη Διε­θνή.

Ο δεύ­τε­ρος τόμος κα­λύ­πτει την πε­ρί­ο­δο της Δεύ­τε­ρης Διε­θνούς.

 

Ο Τάκης Μα­στρο­γιαν­νό­που­λος, φυ­σιο­λο­γι­κά, συ­γκε­ντρώ­νει την προ­σο­χή του στην Τρίτη Διε­θνή, στην πε­ρί­φη­μη Κο­μι­ντέρν. Η ερ­γα­σία πάνω σε αυτόν τον «κύκλο» χω­ρί­ζε­ται σε δύο τό­μους. Ο πρώ­τος τόμος αφορά το σχί­σμα με τη Δεύ­τε­ρη Διε­θνή, την ίδρυ­ση και τα πρώτα και κα­θο­ρι­στι­κά 4 συ­νέ­δρια της Κο­μι­ντέρν, όπως και τη συ­γκρό­τη­ση των ΚΚ στις «κε­ντρι­κές» χώρες της Ευ­ρώ­πης που συ­γκλο­νί­στη­καν από ερ­γα­τι­κές εξε­γέρ­σεις και επα­να­στά­σεις: τη Ρωσία, τη Γερ­μα­νία, την Ιτα­λία, τη Γαλ­λία, την Αυ­στρία, την Ουγ­γα­ρία. Ο δεύ­τε­ρος τόμος αφορά τη συ­γκρό­τη­ση των ΚΚ σε χώρες όπως η Πο­λω­νία, η Φιν­λαν­δία, η Βρε­τα­νία, η Ισπα­νία, η Ελ­λά­δα, η Βουλ­γα­ρία και η Κίνα, αλλά και την «τομή» στην ιστο­ρία της Διε­θνούς που επέ­φε­ρε η νίκη του στα­λι­νι­κού ρεύ­μα­τος στην ΕΣΣΔ: Το 5ο συ­νέ­δριο της Διε­θνούς (1924), της ψευ­δε­πί­γρα­φης «μπολ­σε­βι­κο­ποί­η­σης» των ΚΚ, το 6ο συ­νέ­δριο (1928) της κα­τα­στρο­φι­κής ανά­λυ­σης περί της «3ης πε­ριό­δου» του διε­θνούς κα­πι­τα­λι­σμού και της αυ­το­κτο­νι­κής πο­λι­τι­κής του «σο­σιαλ-φα­σι­σμού», το 7ο συ­νέ­δριο (1935) της αιφ­νί­διας στρο­φής προς τη συ­νερ­γα­σία με τις αστι­κές «δη­μο­κρα­τι­κές» δυ­νά­μεις των Λαϊ­κών Με­τώ­πων, ο κε­ραυ­νός του συμ­φώ­νου Μο­λό­τοφ-Ρί­μπε­ντροπ (1939) και, τε­λι­κά, η ντρο­πια­στι­κή «αυ­το­διά­λυ­ση» της Κο­μι­ντέρν μέσα στις φλό­γες του Δεύ­τε­ρου Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου.

Λέω από την αρχή ότι, κατά τη γνώμη μου, η ερ­γα­σία του Τ.Μ. είναι πο­λύ­τι­μη. Ο συγ­γρα­φέ­ας έχει την απα­ραί­τη­τη πο­λι­τι­κή πείρα και την ιδε­ο­λο­γι­κή συ­γκρό­τη­ση για να «τα­ξι­δέ­ψει» μέσα σε αυτήν τη με­γά­λη ιστο­ρι­κή πε­ρί­ο­δο, αλλά και να «πλοη­γη­θεί» μέσα σε αυτήν με στα­θε­ρό προ­σα­να­το­λι­σμό τη νίκη της ερ­γα­τι­κής τάξης και του σο­σια­λι­σμού. Είναι φα­νε­ρό ότι έχει, με τον πιο ου­σια­στι­κό τρόπο, «δια­βά­σει» όλους τους προη­γού­με­νους ιστο­ρι­κούς του διε­θνούς μαρ­ξι­στι­κού ρεύ­μα­τος που ασχο­λή­θη­καν με τη σάγκα της Διε­θνούς, έχο­ντας τη δυ­να­τό­τη­τα να κρα­τή­σει όλα τα κρί­σι­μα συ­μπε­ρά­σμα­τά τους και να τα εντά­ξει δη­μιουρ­γι­κά σε μια ενιαία «αφή­γη­ση». Το απο­τέ­λε­σμα είναι μια ερ­γα­σία ιδιαί­τε­ρα χρή­σι­μη για το πιο έμπει­ρο στρώ­μα των μελών και στε­λε­χών της ρι­ζο­σπα­στι­κής-αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής Αρι­στε­ράς, αλλά κυ­ρί­ως ανα­ντι­κα­τά­στα­της αξίας για νε­ό­τε­ρους αγω­νι­στές-στριες. Γιατί η ιστο­ρία του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος και του κομ­μου­νι­στι­κού ρεύ­μα­τος όλης εκεί­νης της επο­χής έχει σκε­πα­στεί από τη στα­λι­νι­κή λάσπη της από­λυ­της δια­στρέ­βλω­σης.

Το πρώτο συ­νέ­δριο (1919) και το δεύ­τε­ρο συ­νέ­δριο (1920) της Κο­μι­ντέρν ήταν συ­γκε­ντρω­μέ­να στη συ­ζή­τη­ση για τη συ­γκρό­τη­ση της Διε­θνούς, αλλά και των ΚΚ μελών της, συ­ζή­τη­ση που -τυ­πι­κά- ολο­κλη­ρώ­θη­κε με την από­φα­ση για τους 21 όρους προ­σχώ­ρη­σης στην Τρίτη Διε­θνή. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ήταν μια δια­δι­κα­σία κατά πολύ πιο σύν­θε­τη από την ξύ­λι­νη ει­κό­να που με­τέ­πει­τα επι­βλή­θη­κε μέσα στην πα­ρά­δο­ση της Αρι­στε­ράς, πα­ρου­σιά­ζο­ντας τα ΚΚ να προ­κύ­πτουν πα­νέ­τοι­μα σαν την Αθηνά μέσα από το κε­φά­λι του Δία, τάχα μέσα από μια ευ­θύ­γραμ­μη «αφο­μοί­ω­ση» των 21 όρων. Αν επι­μεί­νει κα­νείς στα ιστο­ρι­κά στοι­χεία θα βρε­θεί μπρο­στά σε εκ­πλή­ξεις. Θα δει τους Μπολ­σε­βί­κους στη Διε­θνή να επι­μέ­νουν στη σύν­δε­ση της Κο­μι­ντέρν με τους αναρ­χι­κούς ερ­γά­τες της CNT, με τους «ερ­γα­τι­στές» των IWW στις ΗΠΑ, με τους συν­δι­κα­λι­στές βάσης των shop-stewards στη Βρε­τα­νία κ.ο.κ. Θα δει τον Λένιν και τον Τρό­τσκι να πα­ρα­κο­λου­θούν με ιδιαί­τε­ρη προ­σο­χή τις «πε­ρι­πέ­τειες» της συ­γκρό­τη­σης του ΚΚ στη Γερ­μα­νία, να στέ­κο­νται με σε­βα­σμό απέ­να­ντι στις δια­μαρ­τυ­ρί­ες για τη «βια­στι­κή» διά­σπα­ση με τους κε­ντρι­στές στην Ιτα­λία που άφησε εκτός Διε­θνούς ένα με­γά­λο και πο­λύ­τι­μο τμήμα των πο­λι­τι­κο­ποι­η­μέ­νων ερ­γα­τών κ.ά.

Αυτή η βάση της σκλη­ρής αλλά ανοι­χτής, έντι­μης και συ­ντρο­φι­κής πο­λι­τι­κής συ­ζή­τη­σης, επέ­τρε­ψε στη Διε­θνή να πραγ­μα­το­ποι­ή­σει στη συ­νέ­χεια με επι­τυ­χία αυτό που ονο­μά­στη­κε από τον Τζον Ρι­ντέλ «η με­γά­λη στρο­φή της Κο­μι­ντέρν»: Το 3ο συ­νέ­δριο (1921) που υιο­θέ­τη­σε το σύν­θη­μα «Προς τις μάζες!» (ανοί­γο­ντας την αντι­πα­ρά­θε­ση με τις «υπε­ρα­ρι­στε­ρές» αντι­λή­ψεις) και το 4ο συ­νέ­δριο (1922) που πήρε τις απο­φά­σεις για το Ενιαίο Μέ­τω­πο και τις ερ­γα­τι­κές κυ­βερ­νή­σεις, ήταν οι σταθ­μοί της συ­ζή­τη­σης που ο Πέρι Άντερ­σον ονό­μα­σε «η τε­λευ­ταία με­γά­λη διε­θνής συ­ζή­τη­ση για τη στρα­τη­γι­κή της επα­νά­στα­σης στη Δύση». Η τε­λευ­ταία εν ζωή ομι­λία του Λένιν μπρο­στά στους συ­νέ­δρους της Διε­θνούς, χα­ρα­κτή­ρι­σε τις μέχρι τότε κα­τευ­θύν­σεις της Κο­μι­ντέρν ως «υπερ­βο­λι­κά ρω­σι­κές», σω­στές μεν, αλλά κα­θο­ρι­σμέ­νες κυ­ρί­ως από τις ρω­σι­κές συν­θή­κες, ζη­τώ­ντας από το συ­νέ­δριο να «με­τα­φρά­σει» τις κα­τευ­θύν­σεις δια­τη­ρώ­ντας τον επα­να­στα­τι­κό πυ­ρή­να τους, αλλά κά­νο­ντάς τες τα­κτι­κά απο­τε­λε­σμα­τι­κές για τις συν­θή­κες του ανα­πτυγ­μέ­νου κα­πι­τα­λι­σμού και της πιο δο­μη­μέ­νης κοι­νο­βου­λευ­τι­κές κυ­ριαρ­χί­ας του στη Δύση. Η απά­ντη­ση σε αυτό το κα­θή­κον ήταν οι απο­φά­σεις του 4ου συ­νε­δρί­ου, αλλά και οι με­τέ­πει­τα διαρ­κείς επε­ξερ­γα­σί­ες για το Ενιαίο Μέ­τω­πο, του Τρό­τσκι και του Γκράμ­σι στην υπό­λοι­πη ζωή τους.

Αυτή η στέ­ρεα βάση της στρα­τη­γι­κής προ­σή­λω­σης σε συν­δυα­σμό με την τα­κτι­κή ευ­ε­λι­ξία, έδω­σαν ισχυ­ρή ώθηση ανά­πτυ­ξης στα ΚΚ και επέ­τρε­ψαν την ανά­δει­ξη αυ­θε­ντι­κών ηγε­τι­κών ομά­δων στο εσω­τε­ρι­κό τους. Αυτό το κε­κτη­μέ­νο δεν ήταν εύ­κο­λο να υπο­βαθ­μι­στεί με τρόπο ευ­θύ­γραμ­μο και εύ­κο­λο.

Το ση­μείο κα­μπής για την Κο­μι­ντέρν ήταν οι εξε­λί­ξεις στο εσω­τε­ρι­κό της ΕΣΣΔ, με την επι­βο­λή της γρα­φειο­κρα­τί­ας και τη στα­δια­κή ανά­δυ­ση του στα­λι­νι­κού ρεύ­μα­τος που την εξέ­φρα­σε μέχρι την πλήρη πο­λι­τι­κή και κοι­νω­νι­κή κυ­ριαρ­χία της. Αυτή η αντι­στρο­φή με­τα­φέρ­θη­κε στο εσω­τε­ρι­κό της Διε­θνούς με τις κα­μπά­νιες κα­τα­δί­κης του «τρο­τσκι­σμού» και του «λου­ξε­μπουρ­γκι­σμού» και τη δαι­μο­νο­ποί­η­ση πολ­λών άλλων ηγε­τι­κών στε­λε­χών της επο­χής.

Δεν είναι άγνω­στη στην ιστο­ρία η προ­ε­τοι­μα­σία μιας ποιο­τι­κής στρο­φής προς τα δεξιά, με αρ­χι­κό φλας προς τα «αρι­στε­ρά».

Το 5ο συ­νέ­δριο της Διε­θνούς (1924), υπό την προ­σω­ρι­νή (όπως απο­δεί­χθη­κε) ηγε­σία του Ζι­νό­βιεφ, ορ­γα­νώ­θη­κε με το σύν­θη­μα της «μπολ­σε­βι­κο­ποί­η­σης» της Κο­μι­ντέρν και των ΚΚ. Η αντι­στρο­φή της πα­ρά­δο­σης του Λένιν είχε αρ­χί­σει. Η απαί­τη­ση για «μο­νο­λι­θι­κό­τη­τα» στα κόμ­μα­τα και στη Διε­θνή, απαί­τη­ση αδια­νό­η­τη στην εποχή των πρώ­των 4 συ­νε­δρί­ων, έβαζε τα θε­μέ­λια της υπο­τα­γής στο ΚΚΣΕ, που έχτι­ζε πλέον το πρό­τυ­πο του αυ­τό­νο­μου «διε­θνούς κέ­ντρου».

Το 6ο συ­νέ­δριο (1928) ήταν ένα συ­νέ­δριο πο­λι­τι­κής κα­τε­δά­φι­σης των κα­τα­κτή­σε­ων που είχαν προη­γη­θεί. Η ανά­λυ­ση για την «τρίτη πε­ρί­ο­δο» του κα­πι­τα­λι­σμού, ταύ­τι­ζε όλα τα πο­λι­τι­κά κα­θή­κο­ντα με την άμεση, τάχα, διεκ­δί­κη­ση της σο­σια­λι­στι­κής ανα­τρο­πής, δια­γρά­φο­ντας κάθε διά­κρι­ση με­τα­ξύ στρα­τη­γι­κής και συ­γκε­κρι­μέ­νης τα­κτι­κής, οδη­γώ­ντας στην πράξη τα ΚΚ σε πο­λι­τι­κή πα­ρά­λυ­ση. Αυτή η δήθεν «υπερ-αρι­στε­ρή» πο­λι­τι­κή, για να απο­κλεί­σει κάθε πι­θα­νό­τη­τα ανά­πτυ­ξης ενιαιο­με­τω­πι­κών πρω­το­βου­λιών των ΚΚ, πε­ριέ­γρα­φε τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά ερ­γα­τι­κά κόμ­μα­τα ως «ποι­κι­λί­ες» του φα­σι­σμού-να­ζι­σμού («σο­σιαλ­φα­σι­σμός»), ενώ -την ίδια στιγ­μή!- δεν δί­στα­ζε να προ­τρέ­πει σε «δου­λειά» μέσα «στις μα­ζι­κές φα­σι­στι­κές ορ­γα­νώ­σεις»! Δύ­σκο­λα θα βρει κα­νείς στην ιστο­ρία άλλο συ­γκρί­σι­μο πα­ρά­δειγ­μα πο­λι­τι­κής τύ­φλω­σης και από­στα­σης της γραμ­μής από τα αυ­το­νό­η­τα κα­θή­κο­ντα της πε­ριό­δου.

Στη βάση της ερή­μω­σης που δη­μιούρ­γη­σε ο τρι­το­πε­ριο­δι­σμός και η ταύ­τι­ση της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας με τον φα­σι­σμό, φύ­τρω­σε η αιφ­νί­δια στρο­φή της Διε­θνούς προς τα δεξιά.

Το 7ο συ­νέ­δριο της Κο­μι­ντέρν (1935) ανα­κοί­νω­σε στο εμ­βρό­ντη­το διε­θνές ακρο­α­τή­ριό της, ότι η σύ­γκρου­ση πλέον δεν ήταν με­τα­ξύ κα­πι­τα­λι­σμού και σο­σια­λι­σμού, αλλά με­τα­ξύ (αστι­κής) δη­μο­κρα­τί­ας και φα­σι­σμού-να­ζι­σμού! Τα κα­θή­κο­ντα για τα ΚΚ στο εξής ήταν η διεκ­δί­κη­ση λαϊ­κού «με­τώ­που» όχι μόνο με τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα, αλλά και με φι­λε­λεύ­θε­ρα (αστι­κά) κόμ­μα­τα, με στόχο να φρά­ξουν το δρόμο στο Χί­τλερ (που η προη­γού­με­νη γραμ­μή είχε αφή­σει να ανα­δει­χθεί ανε­μπό­δι­στα στην εξου­σία). Άρ­χι­ζε η εποχή όπου ηγέ­τες όπως ο Μορίς Τορέζ (ο «ατσά­λι­νος» της στα­λι­νι­κής ορ­θο­δο­ξί­ας) στο ΚΚ Γαλ­λί­ας, δή­λω­ναν ανε­ρυ­θρί­α­στα ότι «η πε­ρί­ο­δος της λυ­πη­ρής σε­χτα­ρι­στι­κής πο­λι­τι­κής έχει τε­λειώ­σει» και κα­λού­σε τα μέλη του κόμ­μα­τος «να πά­ρουν από τα χέρια των αστών τη Μασ­σα­λιώ­τι­δα και την τρι­κο­λόρ» (τον εθνι­κό ύμνο και τη ση­μαία της Γαλ­λί­ας). Λίγο αρ­γό­τε­ρα, στην πικρή ώρα της ήττας του Λαϊ­κού Με­τώ­που στη Γαλ­λία, ο Τορέζ δή­λω­νε στα μέλη του κόμ­μα­τός του ότι «είναι κρί­σι­μο για τους κομ­μου­νι­στές να μά­θουν να τε­λειώ­νουν μια απερ­γία». Η ήττα του Λαϊ­κού Με­τώ­που στην Ισπα­νία πλη­ρώ­θη­κε ακόμα πιο ακρι­βά.

Αυτά τα δια­δο­χι­κά ζιγκ-ζαγκ προ­κά­λε­σαν απί­στευ­τη σύγ­χυ­ση στη βάση και στον ηγε­τι­κό κορμό των ΚΚ.

Σε αυτές τις συν­θή­κες, έπεσε σαν βόμβα το ξε­κί­νη­μα των «εκ­κα­θα­ρί­σε­ων» στην ΕΣΣΔ, το κύμα της αι­μα­τη­ρής τρο­μο­κρα­τί­ας που εγκαι­νί­α­σαν οι Δίκες της Μό­σχας. Ο κό­σμος του κομ­μου­νι­στι­κού ρεύ­μα­τος πλη­ρο­φο­ρού­νταν έκ­πλη­κτος ότι ο Τρό­τσκι, ο Ζι­νό­βιεφ, ο Κά­με­νεφ, ο Ρά­ντεκ, ο Μπου­χά­ριν και άλλα κο­ρυ­φαία στε­λέ­χη της Διε­θνούς, του κόμ­μα­τος, του Κόκ­κι­νου Στρα­τού, ήταν «πρά­κτο­ρες» του διε­θνούς φα­σι­σμού και ότι η κα­τα­δί­κη, η εκτέ­λε­ση ή η δο­λο­φο­νία τους, θα έπρε­πε να πα­νη­γυ­ρι­στεί δη­μό­σια από όποιον ήθελε να πα­ρα­μεί­νει στο εσω­τε­ρι­κό του κύ­κλου των ΚΚ και της Διε­θνούς. Τη μοίρα της «πα­λαιάς φρου­ράς» του μπολ­σε­βι­κι­σμού του ’17 ακο­λού­θη­σε και ένα με­γά­λο τμήμα των ηγε­τι­κών στε­λε­χών των ευ­ρω­παϊ­κών ΚΚ που είχαν κα­τα­φύ­γει στην ΕΣΣΔ, μέσα στις άγριες διώ­ξεις της επο­χής του Με­σο­πο­λέ­μου.

Η χα­ρι­στι­κή βολή ήρθε το κα­λο­καί­ρι του 1939, όταν γνω­στο­ποι­ή­θη­κε το Σύμ­φω­νο Μο­λό­τοφ-Ρί­μπε­ντροπ και ακο­λού­θη­σε σύ­ντο­μα ο δια­με­λι­σμός της Πο­λω­νί­ας με τη δί­δυ­μη ει­σβο­λή των στρα­τών της να­ζι­στι­κής Γερ­μα­νί­ας και της στα­λι­νι­κής Ρω­σί­ας. Η μοίρα στά­θη­κε πολύ σκλη­ρή για τους κομ­μου­νι­στές της κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης εκεί­νης της επο­χής: στα μπου­ντρού­μια του να­ζι­σμού, έχο­ντας προη­γού­με­να απορ­ρί­ψει τις πο­λι­τι­κές που θα εμπό­δι­ζαν τις ήττες τους, έχο­ντας κα­τα­δι­κά­σει τους κα­λύ­τε­ρους ηγέ­τες τους, μά­θαι­ναν τώρα ότι το κα­θο­δη­γη­τι­κό κέ­ντρο τους είχε υπο­γρά­ψει Σύμ­φω­νο ει­ρή­νης και εμπι­στο­σύ­νης με τους χα­σά­πη­δες του Χί­τλερ. Το Σύμ­φω­νο απο­δεί­χθη­κε τζού­φιο πυ­ρο­τέ­χνη­μα. Το κα­λο­καί­ρι του 1941, οι στρα­τιές της Βέρ­μα­χτ ει­σέ­βα­λαν στη Ρωσία πε­ρι­γε­λώ­ντας όσους είχαν πι­στέ­ψει τις «υπο­γρα­φές» του χι­τλε­ρι­κού κα­θε­στώ­τος. Πολλά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, ο Χρου­τσόφ στο 20ό συ­νέ­δριο του ΚΚΣΕ υπο­χρε­ώ­θη­κε να πα­ρα­δε­χθεί ότι η ΕΣΣΔ πιά­στη­κε εντε­λώς ανέ­τοι­μη για τη να­ζι­στι­κή ει­σβο­λή και ότι χρειά­στη­κε δυ­σα­νά­λο­γα με­γά­λος αριθ­μός απω­λειών των λαών της ΕΣΣΔ για να απο­φευ­χθεί η νίκη των ναζί.

Μέσα σε αυτήν την πο­ρεία, η Κο­μι­ντέρν είχε με­τα­βλη­θεί σε κού­φιο κέ­λυ­φος. Το 1943, ο Στά­λιν για να διευ­κο­λύ­νει τις δια­πραγ­μα­τεύ­σεις του με τους Συμ­μά­χους, για να διευ­κο­λύ­νει τις «συμ­φω­νί­ες των νι­κη­τών» που ολο­κλη­ρώ­θη­καν αρ­γό­τε­ρα στη Γιάλ­τα, δεν δί­στα­σε να υπο­γρά­ψει τη δια­τα­γή για τη διά­λυ­ση της Τρί­της Διε­θνούς, δη­λώ­νο­ντας ότι η Κο­μι­ντέρν είχε πλέον με­τα­βλη­θεί σε «εμπό­διο για την πα­ρα­πέ­ρα ανά­πτυ­ξη» της πο­λι­τι­κής πάλης των ΚΚ. Ένας απ’ όσους συ­νύ­πε­γρα­ψαν αυτήν τη ντρο­πια­στι­κή από­φα­ση ήταν ο Έρ­κο­λι, αλ­λιώς Παλ­μί­ρο Το­λιά­τι, ο με­τέ­πει­τα «Νέ­στο­ρας» του ευ­ρω­κομ­μου­νι­σμού, που μέχρι τότε ήταν ένας από τα κο­φτε­ρά τσε­κού­ρια του Στά­λιν.

Την ιστο­ρία αυτής της με­γά­λης επα­να­στα­τι­κής από­πει­ρας πε­ρι­γρά­φει ανα­λυ­τι­κά, έντι­μα και τεκ­μη­ριω­μέ­να ο Τάκης Μα­στρο­γιαν­νό­που­λος. Η ερ­γα­σία του είναι μια πο­λύ­τι­μη προ­σφο­ρά, κυ­ρί­ως προς τη νε­ό­τε­ρη γενιά αγω­νι­στών που τώρα παίρ­νουν τη σκυ­τά­λη. Ο Τάκης «μι­λά­ει» για όλα αυτά με τη θέρμη των γε­νιών του 1960 και του ’70, με τη θέρμη της προη­γού­με­νης βάρ­διας της κομ­μου­νι­στι­κής Αρι­στε­ράς, που έσκυ­ψε με προ­σή­λω­ση πάνω στη με­γά­λη εμπει­ρία των επα­να­στα­τών της Κο­μι­ντέρν.

 Αντώνης Νταβανέλος