10 Χρόνια Χωρίς Τον Κρις Χάρμαν : Η Θεωρία Και Η Πράξη Της Επανάστασης

  Κρις Χάρμαν

Νίκος Λούντος
  

Πριν από 10 χρόνια η επαναστατική αριστερά έχασε έναν από τους πιο αφοσιωμένους μαχητές και πιο δημιουργικούς διανοούμενούς της. Ο Κρις Χάρμαν πέθανε πάνω στο καθήκον, βρισκόμενος στο Κάιρο, για ένα συνέδριο που οργάνωναν Αιγύπτιοι επαναστάτες σε συνθήκες ημιπαρανομίας, ενάμισυ μόλις χρόνο πριν ξεσπάσει η επανάσταση που έριξε τον Μουμπάρακ. Από τα τέλη της δεκαετίας του ‘50, όταν ήταν ακόμη μαθητής μέχρι τα 67 του χρόνια, ο Χάρμαν δεν έκανε ούτε ένα βήμα πίσω. Αφιέρωσε τη ζωή του και τη δράση του στην επαναστατική πολιτική. Και μέσα σε αυτή τη μακρά πορεία βοήθησε χιλιάδες άλλους αγωνιστές και αγωνίστριες να καταλάβουν τον κόσμο ώστε να είναι πιο ικανοί να παλέψουν για να τον αλλάξουν.

Ο Κρις Χάρμαν δεν είναι πλέον στη ζωή, αλλά μας έχει αφήσει δύο κληρονομιές που συνεχίζουν να είναι από τα πιο δυνατά όπλα στη μάχη ενάντια στον καπιταλισμό. Η πρώτη κληρονομιά είναι το παράδειγμα του Socialist Worker, της αδελφής εφημερίδας της Εργατικής Αλληλεγγύης στη Βρετανία, τον οποίο διεύθυνε για σχεδόν 25 χρόνια, πρώτα το 1975-1977 και στη συνέχεια από το 1982 ως το 2004. Η δεύτερη κληρονομιά είναι τα γραπτά του που καλύπτουν ένα πρωτοφανές εύρος θεμάτων γύρω από τη μαρξιστική θεωρία, την ιστορία, την οικονομία. Μόνο τα δύο τελευταία μεγάλα έργα που έγραψε θα αρκούσαν για να τονιστεί η συνεισφορά του. Η “Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου” (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος) ξεκινάει από τις πρωτόγονες κοινωνίες και φτάνει μέχρι τη δεκαετία του ‘90. Απέναντι σε μια Ιστορία που βλέπει τον κόσμο και το χρόνο πολυδιασπασμένο, ο Κρις Χάρμαν δίνει συνοχή εξηγώντας με τον ίδιο προσιτό τρόπο την Αρχαία Αθήνα, την προαποικιακή Ινδία, τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα και τις επαναστάσεις του 20ου αιώνα.

Ο “Καπιταλισμός Ζόμπι”, το τελευταίο βιβλίο που έγραψε ο Χάρμαν, (κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο) είναι το απαραίτητο εργαλείο για να κατανοήσει κανείς τις ρίζες της σημερινής κρίσης του παγκόσμιου καπιταλισμού. Είναι όμως κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Είναι η πιο πετυχημένη προσπάθεια να παρουσιαστεί η μαρξιστική οικονομική θεωρία, ακόμη και τα πιο δύσκολα κομμάτια της, και να μπει σε εφαρμογή για να εξηγηθεί η πορεία του παγκόσμιου καπιταλισμού από την εποχή του Μαρξ ως σήμερα.

Ο Χάρμαν ίσως και να γκρίνιαζε αν τον αποκαλούσαμε διανοούμενο. Τα γραπτά του δεν είναι ούτε χιλιοστόμετρο απομακρυσμένα από τις ανάγκες του κινήματος και της οικοδόμησης του επαναστατικού κόμματος. Στην πραγματικότητα ακολουθώντας την πορεία των γραπτών του Χάρμαν από τη δεκαετία του ‘60 ως τον 21ο αιώνα ακολουθεί κανείς την πορεία των μεγάλων αντιπαραθέσεων και των μεγάλων ερωτημάτων μέσα στην Αριστερά. Το κείμενό του “Πώς χάθηκε η Ρώσικη Επανάσταση”, γραμμένο το 1967 (κυκλοφορεί σε ομότιτλη συλλογή από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο μπαίνει με λεπτομέρειες στο καυτό ερώτημα για το πώς από το πανηγύρι των καταπιεσμένων του 1917 φτάσαμε στα στρατόπεδα εργασίας του σταλινισμού. Σε μια εποχή που γεννιόταν μια νέα Αριστερά, από το LSE όπου σπούδαζε ο ίδιος ο Χάρμαν, μέχρι το κίνημα των μαύρων στις ΗΠΑ και τα Ιουλιανά στην Ελλάδα, ήταν βασικό ζήτημα να ξεκαθαριστεί η στάση απέναντι στα Ανατολικά καθεστώτα. Ο Χάρμαν πατάει φυσικά πάνω στη θεωρία του Τόνι Κλιφ, που εξηγεί ότι τα σταλινικά καθεστώτα δεν ήταν σοσιαλισμός αλλά κρατικός καπιταλισμός. Όμως ο Χάρμαν δεν μένει ποτέ ικανοποιημένος με ένα γενικό σχήμα - μπαίνει στο συγκεκριμένο πώς και γιατί, στις συγκεκριμένες επιλογές και υλικές πιέσεις που είχαν μπροστά τους οι επαναστάτες, τις διαφορετικές απαντήσεις που διαμορφώνονταν, πώς τελικά νίκησε η αντεπανάσταση και πώς θα μπορούσε να πάει διαφορετικά.

Την προσπάθεια να κατανοηθούν οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη δεν την αφήνει ο Χάρμαν από τότε. Πέρα από τη θεωρία, αναδεικνύει τη δυναμική της κρίσης από τη δεκαετία του ‘70 και τους αγώνες που ξεσπάνε. Το πρώτο μεγάλο βιβλίο που γράφει (το 1974) “Γραφειοκρατία και Επανάσταση στην Ανατολική Ευρώπη”, εξηγεί την οικοδόμηση των καθεστώτων μετά το 1945 και εντοπίζει τα στοιχεία που τα οδηγούν σε κρίση.

Μια παρέμβαση του Χάρμαν που επίσης ξεκίνησε τη δεκαετία του ‘60 ήταν σε σχέση με το επαναστατικό κόμμα. Ο σταλινισμός και η σοσιαλδημοκρατία είχαν μετατρέψει την έννοια του κόμματος σε ισοδύναμο του γραφειοκρατικού μηχανισμού που μαζεύει ψήφους και διαχειρίζεται το κράτος. Η νέα Αριστερά διέτρεχε τον κίνδυνο να πετάξει στα σκουπίδια όχι μόνο τη διαστρεβλωμένη αυτή εκδοχή του κόμματος αλλά και την ίδια την αναγκαιότητα για οργάνωση. Οι αγώνες και τα κινήματα έμοιαζαν αρκετά, και σε αντιπαράθεση με την ιεραρχία προβαλλόταν ο αυθορμητισμός. Ο Χάρμαν γράφει το κείμενο “Κόμμα και τάξη” (στα ελληνικά, στο περιοδικό Σοσιαλισμός από τα Κάτω τεύχος 78) το 1968, γυρνώντας πίσω στον Λένιν και τον Γκράμσι για να αναδείξει έναν άλλο τύπο κόμματος, το επαναστατικό κόμμα που παρεμβαίνει στην πολιτική όχι όμως για να διαχειριστεί το κράτος και τον καπιταλισμό αλλά για να τα διαλύσει. Ο Χάρμαν προσφέρει από τότε μια παρατήρηση της σχέσης του αυθόρμητου με το οργανωμένο, την οποία θα επεξεργαστεί πολλές φορές μέχρι και το τέλος της ζωής του (ένα από τα μεγάλα άρθρα του το 2004 έχει τίτλο Αυθορμητισμός, Στρατηγική και πολιτική). Το 1968 το διατύπωνε ως εξής:

“Η πραγματική βάση του επιχειρήματος είναι ότι το επίπεδο συνείδησης της εργατικής τάξης δεν είναι ποτέ ομοιόμορφο. Όσο ραγδαία και αν διδάσκεται η μάζα των εργατών στη διάρκεια μιας επαναστατικής κατάστασης, μερικά κομμάτια της θα εξακολουθούν να είναι πιο προχωρημένα από κάποια άλλα. Το να αρκείσαι απλώς στον αυθόρμητο μετασχηματισμό ισοδυναμεί με το να δέχεσαι άκριτα οποιαδήποτε παροδική κατάσταση δημιουργεί το αυθόρμητο. Αλλά κάθε τέτοια παροδική κατάσταση αντανακλά τόσο την οπισθοδρόμηση της τάξης όσο και την κίνησή της προς τα εμπρός, την θέση της μέσα στην αστική κοινωνία όσο και τη δυναμική της για περαιτέρω ανάπτυξη μέχρι να φτάσει στην επανάσταση. Οι εργάτες δεν είναι ρομπότ χωρίς ιδέες. Αν δεν κερδηθούν σε μια σοσιαλιστική κοσμοθεωρία από την παρέμβαση συνειδητών επαναστατών, θα συνεχίσουν να δέχονται την αστική ιδεολογία της υπάρχουσας κοινωνίας. Αυτό είναι και το πιο πιθανό, καθώς πρόκειται για μια ιδεολογία που χρωματίζει όλες τις πλευρές της ζωής στο σήμερα και ενισχύεται από όλα τα μέσα ενημέρωσης.”

Από την “πετρελαϊκή κρίση” της δεκαετίας του ‘70, η συζήτηση για τον καπιταλισμό και την οικονομία του ξαναήρθε στο προσκήνιο. Ήταν μια εποχή που η μαρξιστική οικονομία είχε εκδιωχθεί εντελώς από τα Πανεπιστήμια και ήθελαν να τη στείλουν στο μουσείο. Η κατάσταση σήμερα είναι πολύ διαφορετική. Ακόμη και οι εφημερίδες των καπιταλιστών αναγκάζονταν να μιλήσουν για την πτώση του ποσοστού κέρδους, για τα όρια στη δυναμική του συστήματος που περιέγραφε ο Μαρξ. Ο Χάρμαν υπήρξε πρωτοπόρος. Τα κείμενά του που δημοσιεύτηκαν ως βιβλίο το 1984 “Η εξήγηση της κρίσης” ήταν η απόδειξη ότι η μαρξιστική πολιτική οικονομία δεν είχε “ιστορικό ενδιαφέρον” αλλά μπορεί να γίνει εργαλείο ανάλυσης της τρέχουσας κατάστασης και να έχει δύναμη πρόβλεψης μεγαλύτερη από τα “μαθηματικά εργαλεία” της αστικής πολιτικής οικονομίας που αποδείχθηκαν χειρότερα και από αστρολογικές προβλέψεις. Από εκεί ως το τελικό φινίρισμα της ανάλυσης με τον “Καπιταλισμό Ζόμπι” ο Χάρμαν όχι μόνο έγραψε δεκάδες άλλα άρθρα παρακολουθώντας τις εξελίξεις, αλλά εξέδωσε και μια εισαγωγή σε αυτές τις ιδέες για όσους δεν έχουν καμιά επαφή με την οικονομική επιστήμη “Η οικονομία του τρελοκομείου” (Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο). Στο μεταξύ, στις αρχές της δεκαετίας του ‘80, είχε γράψει την “Χαμένη Επανάσταση” για τη Γερμανία το 1918-1923 (Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο) και μια εντυπωσιακή ιστορία του ευρύτερου Μάη του ‘68 (που ξεκινάει από τη Γαλλία, αλλά φτάνει μέχρι την πτώση των δικτατοριών σε Πορτογαλία, Ελλάδα και Ισπανία).

Ο “Μαρξισμός και Εθνικισμός” (κυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο) ήταν η παρέμβαση του Χάρμαν στο μεγάλο ερώτημα που άνοιξε στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 για την επιστροφή των εθνικισμών. Λίγο αργότερα, το 1994, γράφει ένα μεγάλο άρθρο “Ο προφήτης και το προλεταριάτο” (στη συλλογή “Η πάλη ενάντια στην ισλαμοφοβία”, από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο), για το ζήτημα του “πολιτικού Ισλάμ”. Απέναντι σε απόψεις που διέγραφαν μονοκοντυλιά το “Ισλάμ” ως “φασιστικό”, αλλά και σε άλλες που έβλεπαν “επαναστατικές δυνατότητες” κυρίως μέσα από την εμπειρία του Ιράν, ο Χάρμαν προσφέρει μια μαρξιστική ανάλυση που ξεκινάει από το ρόλο της θρησκείας αλλά φτάνει στη συγκεκριμένη σύνδεση των ισλαμιστικών πολιτικών κινημάτων με συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις μέσα σε κάθε κοινωνία. Όπως πάντα, ο στόχος του Χάρμαν δεν είναι η ανάλυση για την ανάλυση, αλλά ένας οδηγός δράσης για τους επαναστάτες της Μέσης Ανατολής για τις τακτικές και τη στρατηγική που έχουν να ακολουθήσουν όταν βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με ισλαμιστικά κινήματα.

Ο Χάρμαν βλέπει την πολιτική, την Ιστορία και τη θεωρία πάντα ως ένα ενιαίο σύνολο. Ενιαίο σύνολο το οποίο παρουσιάζεται μπροστά μας πάντα σπασμένο σε χίλια κομμάτια μέσα από τους διχασμούς, τις καταπιέσεις και τα ψέματα του καπιταλισμού. Δουλειά των επαναστατών είναι να το ξαναενώσουν, όχι στη θεωρία αλλά στην πράξη, με την επανάσταση που θα ανατρέψει τον καπιταλισμό. Η θεωρία είναι ο χάρτης που χρειαζόμαστε για το προς τα πού πηγαίνουν οι αγώνες μας, ένας χάρτης στον οποίο το γράψιμο και το σβήσιμο δεν σταματάει. Το εργαλείο όμως για την πραγματική κίνηση προς τα εμπρός είναι το επαναστατικό κόμμα. Εκεί έδωσε όλη του την ενέργεια ο Χάρμαν, και γι`αυτό η θεωρητική κληρονομιά που μας άφησε συνεχίζει να είναι τόσο γεμάτη δύναμη.

Πηγή : ergatiki